اوضاع مذهبی ماوراء‌‌‌‌النهر در زمان رودکی

یکی از ویژگی‌های مهم حیات معنوی عصر دهم میلادی، ورود تفکر شیعه و کاسته شدن نفوذ اسلام رسمی است. البته، بیشتر پیروان شیعه در عراق و حجاز بودند و در قسمت‌های شرقی خلافت به‌خصوص خراسان و ماوراء‌النهر عقیدة سنی چیره بود. خلفای عباسی برخلاف امویان در امور اداری از آغاز به مردمان ایرانی تکیه می‌کردند؛ بنابراین، طبیعی است که بیشتر خاندان‌های محلی، مذهب رسمی خلافت (یعنی سنی) را قبول کرده بودند. نگارنده در این مقاله به شرح حاکمیت‌های مختلف، نظیر طاهریان، صفاریان و به‌ویژه سامانیان که در ماوراء‌النهر زیر لوای حکومت مرکزی یعنی خلیفة عباسی فرمان می‌راندند، پرداخته و از دین و مذهبی که به آن معتقد بودند، سخن رانده است. مذهب خاندان سامانی حنفی بود و اکثر شهر‌های ماوراء‌‌النهر براساس فقه حنفی نظام قضا و دیگر حدود شرعی را جاری می‌کردند. پس از حنفی، پیروان مذهب شافعی قرار داشتند. بی‌شک یکی از صحیفه‌های مهم تاریخ مذهبی روزگار سامانیان گروش نصربن احمد سامانی به یکی از شاخه‌های مذهب شیعه، یعنی قرمطیه است که برخی تاریخ‌دانان رودکی را نیز به این فرقه منسوب کرده‌اند. به باور نگارنده، از آنجایی ‌که قرمطیه بد‌نام‌ترین فرقة اسلامی در عصر‌های دهم و یازدهم بوده و نزد عامه هیچ آبرویی نداشته است، دور از واقعیت می‌نماید که رودکی، محبوب امیران و وزیران سامانی، به این فرقة بدنام گرویده باشد. نگارنده معتقد است که رودکی نه به قرمطیه، بلکه به زیدیه یا امامیه که مناسبت بهتری با رژیم‌های سنی وقت داشتند، اعتقاد داشته است.